Liberal ‘özgürlükçülük’, İran ve ‘zorunlu hicab’ tartışması

İran’daki olaylara ilişkin dünyada yapılan tartışmalar çok geniş bir kesime altın bir fırsat sundu. Çünkü Mehsa Emini olayı cinsiyet, etnik kimlik ve mezhebi mensubiyet çelişkilerini buluşturan bir ‘İran Baharı’ dalgası yaratmaya müsaitti.

Liberalizm, hemen her dile özgürlükçülük olarak tercüme edilir. Halbuki liberalizm, ‘özgürlükçülük’ kavramının eş anlamlısı değil, kendine özgü bir ‘özgürlükçülük’ modelidir.

Bir başka deyişle liberalizm, kavramsal olarak ‘özgürlükçülük’ değil; siyasetten ekonomiye, güvenlikten adalete, kültür sanattan bilime ve felsefeden dini hayata varıncaya kadar toplumsal hayatın her alanına ilişkin burjuva sınıfının öngördüğü ‘özgürlük’ anlayışını öneren bir dünya görüşünün adıdır.

Dolayısıyla felsefi kavramları ifade için daha zengin bir dil olan Arapçanın imkanlarıyla tercüme edilecek olursa liberalizmi ‘özgürlükçülük’ olarak değil, ‘ibahacılık’ olarak tercüme etmek daha doğru gözüküyor.

İlk anda yabancı gibi gelse de Türkçede kullanılan türevlerinden ‘mubah’ kelimesi, ‘ibahacılık’ kelimesinin anlamına dair fikir verebilir.

Hayat mubahlardan mı ibarettir?

Dini hukuk, hayatı dört kavrama göre belirliyor: ‘vacip’, ‘haram’, ‘mekruh’ ve ‘mubah’. Vacip, dini hukukun yapılmasını, ‘haram’ ise kaçınılmasını emrettiği işlerdir.

Din, vacipleri yapana uhrevi ödül vaat ediyor, haramlardan sakınmayanı da uhrevi ceza tehdit ediyor.

‘Vacip’le, ‘haram’ın arasında yer alan ‘mekruh’, yapılması hoş görülmeyen; ancak haram düzeyinde de kaçınılması vurgulanmayan işler olduğundan mekruhu yapmaktan kaçınan övülüyor, yapan ise sadece kınanıyor; ancak ödül veya ceza söz konusu edilmiyor.

‘Mubah’ ise yukarıdaki üç kavramın tamamının kapsamının dışında kalan işler. Yani yapılması ya da yapılmaması konusunda herhangi bir emir ya da tavsiye söz konusu olmadığından mubah kapsamındaki işlerden dolayı fail için; ne ödül, ne ceza, ne övgü, ne de kınama söz konusu.

“Eşyada aslolan ibahadır” şeklindeki Mecelle kaidesi, hayatın mubahlardan ibaret olduğunu değil, hakkında açık bir hüküm bulunmayan her yeni şeyin mubah kabul edilmesi gerektiğini ifade eder.

Liberalizm, özgürlükçülük değil ibahacılık

Liberalizmin ‘ibahacılık’ diye tercüme edilmesi, onun hayatı ‘mubah’lardan ibaret tanımlaması dolayısıyladır. Elbette bir şeyin mubah kılınmasının bireye yapma veya yapmama yönünde bir ‘özgürlük’ alanı açtığı doğrudur; ancak özgürlük alanı açması onu kavramsal olarak özgürlükçülükle eş anlamlı kılmıyor.

Öte yandan hayat gerçekten sadece mubahlardan mı ibarettir? Hayat tasavvurunda ‘kırmızıçizgi’lerin yeri yok mudur?

Yahut sadece dinlerin mi kırmızıçizgileri vardır? Liberalizm dışındaki ideolojilerin kırmızıçizgileri yok mudur? Ve daha da önemlisi liberalizm, gerçekten kırmızıçizgiye sahip değil midir?

Hayatın sadece mubahlardan ibaret olamayacağı son derece açık. Bireysel hayatta fayda veya zarar, toplumsal hayatta da kaosun, yahut orman kanununun geçerli olmaması için zorunlu olan hukuksal sistem, bireye veya topluma ‘vacipler’, ‘haramlar’, ‘mekruhlar’ belirler.

Dolayısıyla da aslında sadece şeriat sahibi dinler değil, liberalizm de dahil olmak üzere hiçbir ideoloji, hayatı tamamen mubahlardan ibaret tanımlamıyor.

Sorun kırmızıçizgi değil, onu kimin ve ne kadar çizdiği

Sorun vaciplerin, haramların, mekruhların ve mubahların sınırlarının kim tarafından belirlenmesi gerektiği ve bunların sınırlarının ne kadar olacağı konusunda ortaya çıkıyor.

Örneğin sosyalist bir devlet; ekonomik hayatın, üretimin, tüketimin, yerleşimin, mülkiyetin vs. devlet tarafından planlanmasını, yönetilmesini ve gerektiğinde devletin bunlara müdahalesini öngörüyor.

Batı liberalizminin ürettiği yaşam tarzı insanlığın doğası, ona karşı direnmek de doğal olana ve tarihin akışına direnmek gibi sunulur veya algılanırken örneğin Sovyetlerin Rusya gibi bir topluma içki yasağı getirmesi[1] veya Batılı tüketim anlayışından korumak için tedbirler alması[2] elbette ‘diktatörlük’ veya ‘ideolojik bağnazlık’ olarak yansıtılacaktır.

Çünkü topluma ‘vacipler’, ‘haramlar’, ‘mekruhlar’ ve ‘mubahlar’ tayin edilmesi söz konusu olduğunda liberalizm ibahacılığı savunuyor.

Peki ekonomik hayat, üretim, tüketim, yerleşim, mülkiyet vs devlet planlamasından, yönetiminden ve müdahalesinden ‘azat’ olunca gerçekten ‘özgür’ mü oluyor? Yoksa bu alanlarda devletin bıraktığı boşluğu hakim sınıflar mı dolduruyor?

Yani tüm toplumsal sınıfların çıkarını gözetmekle görevli olan devletin bu alanlardan çekilmesiyle toplumsal altyapı ve ilişkiler ‘özgürce’ mi gelişiyor; yoksa güçlü sınıfın çıkarlarına göre mi şekilleniyor? Sorunun cevabı açık.

O halde devletin küçültülmesi, özelleştirme, serbest piyasa, ‘özgürlükçülük’ için değil, burjuva sınıfının çıkarlarının garanti edilmesi içindir.

İran’da devletin bireysel hayata müdahalesi ve Mehsa Emini olayı

Mehsa Emini adlı genç bir kızın topluma belirli bir kıyafet standardı tayin eden devletin polisinin gözaltında hayatını kaybetmesi, hem içeride hem de dış dünyada yoğun bir tartışma başlattı.

Mehsa Emini, yakınlarıyla 12 Eylül akşamı Talegani Parkı’ndayken kıyafeti uygun görülmediği için polis tarafından gözaltına alındı.

Yasaya aykırı davrananlara yönelik rutin uygulama çerçevesinde Mehsa Emini de kılık kıyafet kriterlerini ve yasa hükümlerini açıklayan 30 dakikalık bir semineri dinlemesi için polis merkezindeki seminer salonuna getirildi; ancak salonda görevliyle tartışırken fenalaştı ve kaldırıldığı hastanede vefat etti.[3]

Eski Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, kılık kıyafete polis müdahalesinin “yasalara, mantığa ve şeriata aykırı” olduğunu belirtti ve “İslam’ın ve nizamın çehresinin daha fazla karartılmamasını ve buna sebep olanların cezalandırılmasını”[4] istedi.

Ardından da önde gelen reformcu liderler ve kanaat önderleri, yalan olduğu daha sonra ortaya çıkan çok sayıda söylentiyi ve iddiayı dile getirerek[5] tepkilerin sokağa dökülmesine katkı sundu.

Mehsa Emini’nin ailesinin çelişkili açıklamaları ise tartışmaların artmasına neden oldu. Örneğin babası, reformcu Hemmihen gazetesine verdiği demeçte, “kızının hiçbir hastalığının olmadığını ve geçmişte de soğuk algınlığı dışında hiç hastaneye gitmediğini”[6] söyledi. Halbuki açıklama üzerine basına yansıyan hastane kayıtları, Mehsa Emini’nin çocukluğunda beyin ameliyatı geçirdiğini ve son dört yıl içinde de dahi hepsi de beyin ve sinir hastalıkları uzmanları olmak üzere 20’den fazla defa hastanelere gittiğini gösteriyordu.[7]

Yayımlanan görüntüler ve hastane kayıtları öldürüldüğünü teyit etmese de polisin gözaltına alması sebebiyle yaşadığı gerilimin var olan sağlık sorunlarını tetiklediği öne sürülerek Emini’nin ölümünden dolayı önce polis, ardından da yönetim suçlandı.

Ancak devletin bireysel hayata müdahalesi, diğer dünya ülkelerine kıyasla bireysel ‘özgürlük’ sınırını daraltması ve bu konuda uygulanan yöntemin sorgulanmasından çok maktülün etnik kimliği, cinsiyeti ve mezhebi üzerinden ‘rejimle hesaplaşma’ dalgası oluşturulmaya çalışıldı.

Tahran gibi büyük kentlerde ve Batı basınında ‘kadın’, Kürdistan’da ‘Kürtlük’, BBC, VOA ve Suudi medyasında rejim karşıtlığı ve Zahidan’da da Sünnilik protestoların ‘fırlatma rampası’ olarak kullanıldı.

İran’da devlet ve toplumsal hayata müdahale tartışmaları

İran İslam Cumhuriyeti’nde toplumsal ve siyasal yapıyı derinden etkileyen gelişmelerin tarafları, sanıldığının aksine ‘dinciler’ ile ‘sekülerler’ değil. Hele de son günlerde yoğun şekilde propaganda edildiğinin aksine ‘rejim’ ile ‘halk’ hiç değil.

İran’da asli taraflar, devletin toplumsal hayatı planlamayı, yönetmeyi ve müdahale etmeyi sürdürmesini savunanlar ile devletin mevcut şeklini korumakla birlikte bu alanları ‘özgür’ bırakmasını savunanlar; yani ‘İslam Cumhuriyeti’nin yıkılmasını değil, liberalleştirilmesini savunanlar.

Dünya İran’daki bu tarafları ‘muhafazakarlar’ ve ‘reformcular’ diye tanıyor.

Elbette bu, İranlılar arasında İslam Cumhuriyeti’nin sadece rolüne değil, bütünüyle varlığına karşı olan ve muhafazakarları da reformcuları da reddeden üçüncü bir kesimin olmadığı anlamına gelmiyor.

‘Rejim karşıtları’ genel başlığı altında toplanan bu üçüncü kesim, doğrudan mevcut yönetimi hedef aldığı için dış basında daha fazla dikkat çekiyor olsa da ülkenin siyasal geleceğinin belirlenmesi konusunda aşağıdaki sebeplerle yok hükmünde.

1- Rejim karşıtları, toplumsal taban bakımından diğerleriyle kıyaslanmayacak kadar zayıf.

2- Grup, kimlik, ideolojik aidiyet vs. bakımından paramparçalar ve halk desteğinden yoksunlar. Bu yüzden de barışçıl protestolarla değil; ancak şiddet eylemleriyle görünür olabiliyorlar.

3- Bunların kendi aralarındaki çelişkileri ve çıkar çatışmaları karşı oldukları rejimle olan çelişkilerinden çok daha fazla. Örneğin Halkın Mücahitleri, saltanat yanlılarının, Pantürkist örgütler, Komola, Hizb-i Demokrat veya PJAK’ın, bunların tamamı Belucistan’daki ‘Adalet Ordusu’nun (Ceyşu’l Adl) muhtemel zaferini kendi felaketi olarak görür.

Bu yüzden de devrim sonrasında Kültür Devrimi Yüksek Konseyi üyesi olarak İslam Cumhuriyeti’ne hizmet etmiş olmaktan dolayı “Allah’tan bağışlanma” dileyen Abdulkerim Suruş bile 2009’daki tartışmalı cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Hüccetulislam Mehdi Kerrubi’yi desteklemesini, onun İslam Cumhuriyeti’ne samimiyetle bağlı olmakla birlikte demokrasi yönünde ciddi bir değişim isteyen ve din adamı kimliği ile ülkede gerçekten değişim yaratabilecek biri olmasıyla açıklamıştı.[8]

Suruş’un bu açıklaması, rejim muhaliflerinin bile mevcut düzeni, ancak düzenin içinden birinin değiştirebileceğine inandığını göstermesi bakımından oldukça çarpıcı.

İran’a yön tayin edebilecek iki aydın tipi

Sanıldığının aksine İran’da toplumsal muhalefet, 1979’dan bu yana güçlenmiyor; tam aksine yönetimin yapısını değiştirebilme potansiyelinden giderek daha fazla uzaklaşıyor.

- Bu tespitin ne ölçüde gerçekliği yansıttığını anlamak için Mehsa Emini’nin vefatıyla yeniden gündeme gelen muhalif Kürt gruplarının 1979’daki potansiyeli ile bugünkü potansiyelini karşılaştırın.

- Tek bir saldırıda 72 üst düzey yöneticiyi, cumhurbaşkanını, başbakanı, devrimin lider kadrolarını öldürme ve Beni Sadr üzerinden iktidarı ele geçirme potansiyeli bulunan Halkın Mücahitleri örgütünün 1980’li yıllardaki gücüyle şimdiki Arnavutluk’a sığıntı durumunu göz önünde bulundurun.

- Saddam’ın işgaline karşı Suriye’den, Libya’dan hatta FKÖ lideri Yaser Arafat’tan bile silah temin etmeye çalışan Devrim Muhafızları Ordusu’nun 1980’li yıllardaki gücü ile bugünkü bölgesel gücünü kıyaslayın.

İran’da ‘ruhaniyet’ diye isimlendirilen din adamları sınıfının devlet, siyaset ve toplum üzerindeki güçlü belirleyiciliği de sanılanın aksine 1979 devriminden beri zayıflamıyor araçlarını çeşitlendirerek güçleniyor.

Türkiye’de ‘reformcu’ ve ‘muhafazakar’ adlarıyla bilinen sistem için siyasi tarafların ana siyasi örgütleri, biri kendine ‘Ruhaniyet’ diğeri ise ‘Ruhaniyun’ dese de Türkçeye ‘Mücadeleci Din Alimleri Topluluğu’ diye tercüme edilebilecek adlar taşıyor.

Bunların arasındaki ihtilafların 1980’lerdekinden çok daha fazla olduğu; geçmişte ‘radikal’ diye nitelenenlerin bugün ‘ılımlı’ geçmişte ‘devrimci’ olanların bugün ‘liberal’ olduğu doğru.

Zaten İran’da siyasi düzenin devamı da fark yaratacak bir değişim de işte tam da bu sebeple ancak bu taraflarca mümkün olabilecek.

Aydınlar arasındaki görüş farklılığı da hem yukarıdaki tasnifin dışında değil, hem de bugüne has değil.

İran’da devrim öncesine uzanan ve devletin toplumsal hayatı planlama, yönetme ve müdahale hakkına veya yetkisine ilişkin entelektüel tartışmalarda iki aydın tipi, düşünsel egemenliğini koruyor.

Bu aydınlar, siyasetin toplum ve insan inşa etme misyonu olduğunu savunan Ali Şeriati ile siyaseti belediyecilik gibi sadece halka hizmet aracı olarak tanımlayan Mehdi Bazergan.

Ali Şeriati devrimi göremeden vefat etti; Mehdi Bazergan ise devrimden sonra kurulan geçici hükümetin başbakanı oldu.

Öngördüğü insan ve toplum mühendisliğini ne kadar başarabildiği ayrı bir tartışma konusu; ancak 1979’dan bugüne İran İslam Cumhuriyeti, Ali Şeriati’nin savunduğu ‘siyaseti’ hakim kılmaya ve öngördüğü insan ve toplum tipini inşa etmeye çalıştı.

Mehdi Bazergan’ın ‘liberal İslamcı siyaseti’ kendini ‘Milli Mezhebi’ olarak adlandıran grubun tasfiyesi ile aktif siyasetten silinmiş olsa da 1980’li yıllarda ‘devrimci İslamcı siyaset’in en radikal savunucusu olanların 1990’lardaki değişimiyle birlikte ‘reformcuların’ resmi görüşü haline geldi.

Nitekim rejim karşıtı Abdulkerim Suruş bile 2005 yılında Hüccetulislam Muhammed Said Behmenpur’la açık mektup yoluyla yaptığı münazarada, devletin fonksiyonu, aydının misyonu, İslam ve demokrasi konularını Dr. Ali Şeriati ve Mehdi Bazergan modelleri üzerinden tartışmıştı.[9]

Feministlerin cinsiyetçilik üzerinden, liberallerin devletin bireysel hayata müdahalesi üzerinden, insan hakları savunucularının gözaltında ölüm vakası üzerinden, laiklerin dinin toplumsal hayattaki belirleyiciliği üzerinden, Suudilerin yakılan Kasım Süleymani posterleri ve İran bayrakları ile atılan ‘kahrolsun diktatör’ sloganları üzerinden bakarak konuyu ele alması makul, mantıklı ve anlaşılabilirdi.

Mesih Alinejad’ın askerleri

CIA’nın maaşlı memuru Mesih Alinejad, “Bu harekete ben liderlik ediyorum”[10] derken ender şekilde doğruyu söylüyordu. Bireysel olarak Mesih Alinejad değil; ama onun temsil ettiği ‘tüzel kişilik’ İran’daki ‘Arap Baharı’ tarzı sokak şovlarına liderlik ediyordu. Nitekim onun erkek versiyonu olan Ruhullah Zem de 2019’daki benzin zammı dolayısıyla patlayan şiddet olaylarına liderlik etmişti.

Ruhullah Zem, kendi tabiriyle Fransız istihbaratının “cumhurbaşkanına uyguladığı koruma protokolü” ile Paris’te koruma altındayken İran istihbaratı tarafından tuzağa düşürülmüş ve idam edilmeden önce de mahkeme süreçlerinde Fransa, İsrail, ABD ve Suudi istihbaratlarından aldığı sabotaj ve terör rollerine ilişkin ayrıntılı bilgiler vermişti.[11]

Özetle İran içerisinde olmasa da dünya basınında bu “harekete” gerçekten de Mesih Alinejad liderlik etmiş, başta Türkiye ve Suudi basını olmak üzere geniş bir kesim Mesih Alinejad’ın askeri olmuştu.

Elbette buraya kadar hiçbir çelişki ve tutarsızlık yok; çelişki ve tutarsızlık on yıl boyunca ‘Arap Baharı’ gazeteciliğini gözlemleyen ve sonuçlarına tanıklık eden (ideolojik mensubiyetinden bağımsız olarak) gazetecilerin, liberal olmayan solcuların ve İslamcıların Mesih Alinejad’ın askeri olmaya bu kadar hevesli olmasıydı.

Zira, Sovyetlerin, Mao yönetimindeki Çin’in, Kuzey Kore’nin, Küba’nın vs, ‘kutsal liberal özgürlükleri’ sınırlayan uygulamalarının neyi amaçladığını çok iyi bilen solcular, İran’da “Amerika dahi destekliyor olsa dinsel bağnazlığa karşı kadın mücadelesinin safına" geçiyordu.

İslam’ın sadece bireysel hayata değil toplumsal hayata da yön vermesi gerektiğini savundukları için ‘İslamcı’ olanlar ise; İran’ı ‘toplum mühendisliği’ yapmaya çalıştığı için eleştiriyorlardı.

Sonuçta dünya laikleri, İslamcıları, solcuları, liberalleri hatta Suudiler, birkaç haftalığına da olsa birleşmiş oldu. Mesih Alinejad zafer ilan etmesin de ne yapsın! (YDH)

[1] Onedio, 15 Mayıs 2015. Sovyetler Birliği Döneminden Alkollü İçki Karşıtı 14 Poster

[2] Sputnik, 9 Temmuz 2019, SSCB'nin birbirinden şık moda ikonları

[3] Khabaronline, 19 Eylül 2022.جزئیات مواجهه پلیس با مهسا امینی در پارک طالقانی

[4] Tabnak, 16 Eylül 2022. واکنش سید محمد خاتمی به ماجرای «مهسا امینی»

[5] Hemşehrionline, 20 Eylül 2020. برخورد بدون اغماض با شایعه سازان ماجرای مهسا امینی | از توئیت دروغ عباس عبدی و خط اصلاح طلبان تا شایعات و واقعیت‌ها

[6] Noandish 18 Eylül 2022. اظهارات جدید و مهم پدر مهسا امینی در گفتگو با روزنامه هم میهن

[7] Asremrooz 23 Eylül 2022. سند دیگری از خلاف گویی خانواده مرحومه امینی

[8] Asrislam, 18 Ağustos 1920. پیغام عبدالکریم سروش در حمایت از مهدی کروبی/ ۱۳۸۸

[9] Drsoroush, 1 Şehriver 1384. پاسخ به نقد آقای بهمن‌پور

[10] Saednews, 26 Eylül 2022,مسیح علینژاد در گفتگو با نیویورکر: من رهبر جنبش اعتراضی مردم ایران هستم

[11] Maşrıknews, 9 Aralık 2020,