5 soruda AİHM'in Demirtaş kararının önemi ve olası etkileri

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Halkların Demokratik Partisi'nin (HDP) cezaevindeki eski eş genel başkanı Selahattin Demirtaş'ın serbest bırakılması ve tutuksuz yargılanması gerektiğine hükmetti.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan kararla ilgili olarak, "Bizi bağlamaz. Karşı hamlemizi yapar, işi bitiririz" dedi.

Peki şimdi ne olacak?

AİHM kararının önemi ve etkilerini 5 soruda inceledik:

1) AİHM'in kararı ne anlama geliyor?

AİHM kararında, Demirtaş'ın "makul bir şüpheyle" gözaltına alındığını ve tutuklandığını kabul ediyor.

Ancak ulusal mahkemelerin Demirtaş'ın tutukluluğunu 'yeterli' gerekçeleri olmadan uzun tuttuğuna hükmediyor.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 5. Maddesi'nde, kişilerin gerekli haller dışında ve yasanın öngördüğü usule uygun olmadan özgürlüğünden yoksun bırakılamayacağı kaydediliyor.

AİHM kararında, dava öncesi tutukluluk süresinin uzun olmasının Demirtaş'ın Türkiye'de Meclis'teki siyasi faaliyetlerde yer alamamasına neden olduğunu, bunun da ifade özgürlüğü ile seçme ve seçilme özgürlüğüne haklı olmayan müdahale anlamı taşıdığını belirtiyor.

AİHM, Türkiye'nin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 18. Maddesi'ni ihlal ettiğine karar verdi.

Bazı hukukçular, AİHM'in ilk kez böyle bir karar verdiğini belirtiyor.

18. Madde'de, hak ve özgürlüklerin sözleşme hükümleri ile izin verilen durumlar dışında kısıtlanamayacağı, kısıtlamaların da açıklanması ve belirli bir amaca hizmet etmesi gerektiği kaydediliyor.

Eski AİHM yargıcı Rıza Türmen, tutuklamanın devamı nedeniyle seçme ve seçilme hakkının ihlaline ilişkin bir kararın AİHM'de ilk defa alındığına dikkat çekiyor.

BBC Türkçe'nin sorularını yanıtlayan eski CHP İzmir Milletvekili Türmen, AİHM'in bu kararla Türkiye'de demokrasinin durumunu eleştirdiğini söylüyor:

"Bu karar diğer kararlardan farklı olarak Türkiye'deki demokrasiyi eleştiriyor. Bu tutuklamanın devamı ile Türkiye'de bir demokrasi sorunun ortaya çıktığını söylüyor. Çünkü iki seçime katılamıyor Demirtaş. Seçim zamanı propaganda yapamıyor. Buna karşılık 'Bağımsız olduğu son derece kuşkulu bir yargı var' diyor. 'Siyasi nedenlerle içeride tutuluyor' diyor. Böyle bir karar ilk defa oluyor. Türkiye açısından değil, AİHM açısından da ilk defa oluyor."

TBMM Başkanvekili ve HDP Mardin Milletvekili hukukçu Mithat Sancar da BBC Türkçe'ye yaptığı açıklamada, Selahattin Demirtaş'ın tutukluluğunun siyasi olduğunun bu karar ile onaylandığını belirtti:

"Türkiye'de bu tür uygulamaların siyasi gerekçelerle yapıldığı kanaatine varmış mahkeme ve Türkiye'deki siyasi şartların şu an sözleşmeyi uygulamaya ve demokrasiyi yerleştirmeye uygun olmadığını söylüyor. Açıkçası Türkiye'de demokrasinin geldiği durumu Avrupa normlarına, sözleşme standartlarına aykırı buluyor. Bu tutukluluğun hukuki değil siyasi hedeflere dayandığını belirtiyor. Bütün bunlar son derece önemli belirlemeler."

2) AİHM'in kararları Türkiye'yi bağlar mı?

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan kararla ilgili olarak, "Bizi bağlamaz. Karşı hamlemizi yapar, işi bitiririz" dedi.

Adalet Bakanı Abdülhamit Gül ise, "Yargılama halen derdesttir. Yargılamayı yapan mahkeme AİHM kararı gerekçelerini dikkate alarak bir değerlendirme yapacaktır. Hepimizin bağımsız yargının kararına saygı göstermesi lazım. Tahliyeyi verecek olan siz de ben de değilim, bağımsız Türk yargısıdır" ifadesini kullandı.

Peki AİHM'in verdiği bir karar Türkiye'yi bağlar mı?

Türkiye, AİHM'in bağlı olduğu Avrupa Konseyi'nin bir üyesi. Aynı zamanda Avrupa Birliği üyeliğine aday bir ülke.

Rıza Türmen ve Mithat Sancar, bu kararın Türkiye'yi bağlayacağını söylüyor ve bu noktada Anayasa'nın 90. Maddesi'ne dikkat çekiyor.

Söz konusu maddede, uluslararası sözleşmelerin iç hukukun bir parçası olduğu ve kanunlar ile uluslararası sözleşmeler arasında bir aykırılık olursa, uluslararası sözleşmelerin uygulanacağı kaydediliyor.

Yani bu madde, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ni Türk kanunlarından daha üstün bir noktaya yerleştiriyor.

ANAYASA 90. MADDE:

Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek cümle: 7/5/2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır.

Mithat Sancar konuyla ilgili, "Türkiye'de AİHM kararları Cumhurbaşkanı başta olmak üzere bütün devlet organlarını bağlar. Bizim kendi imzamızla, bağlayıcılığını ilan ettiğimiz ve mahkemesinin yargı yetkisini bizzat kabul ettiğimiz bir mahkeme söz konusu" dedi ve Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın açıklamasını eleştirdi:

"Cumhurbaşkanı'nın bu açıklamasının kendisi, bu tür operasyonların siyasi niteliğini bir kez daha ortaya koyuyor. Bu AİHM'in gerekçelerinin ne kadar yerinde olduğunu bir kez daha gösteriyor."

Rıza Türmen ise Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 46. Maddesi'ne dikkat çekiyor.

"46. Madde diyor ki, AİHM'in kararları bağlayıcıdır. Bu sözleşmeye taraf olan devletler bu kararları uygulamakla yükümlüdür. Bu kadar açık. Siz bu sözleşmeye taraf olmuşsanız, bu mahkemenin kararlarına uymak zorundasınız."

MADDE 46

Kararların bağlayıcılığı ve infazı

1. Yüksek sözleşmeci taraflar, taraf oldukları davalarda Mahkeme'nin verdiği kesinleşmiş kararlara uymayı taahhüt ederler.

Avrupa Konseyi Sözcüsü Daniel Holtgen de, Erdoğan'ın 'AİHM'in kararının bağlayıcı olmadığına' ilişkin sözlerine Salı günü Twitter üzerinden yanıt verdi.

Holtgen bir soruya cevaben, "Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 46. maddesi gereği, AİHM'in verdiği kararlar tüm üye ülkeler için bağlayıcıdır" dedi.

3) Türkiye bu karar uymazsa ne olur?

AİHM'in kararlarının uygulamasından sorumlu organ olan Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, üye ülkelerin kararları uygulamasını denetliyor.

AİHM'in kararlarının uygulanmaması halinde yaptırımlar söz konusu olabiliyor.

Bakanlar Komitesi bu durumda ilgili devletten ihlali durdurmasını istiyor. Yasadan kaynaklanan tekrar eden bir ihlal varsa da ilgili devletten yasanın değiştirilmesini talep ediyor.

Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi üye devletlerin üyeliğini askıya alma ve üye devletleri üyelikten atma yetkisine sahip.

4) AİHM'in bu kararı nihai mi?

AİHM'in kararında, bu kararın nihai olmadığı belirtiliyor.

Türkiye hükümeti üç ay içinde başvurunun AİHM'deki 17 üyeli Büyük Daire önünde yeniden görülmesini talep edebilir.

Hükümet Büyük Daire'ye gitmek isterse, bu talebi yargıçlardan oluşan 5 kişilik bir panel inceliyor.

Taraflardan biri kararı Büyük Daire'ye götürmezse ya da talep panel tarafından reddedilirse, karar kesinleşiyor.

Panel uygun görürdüğü takdirde ise, bu talebi Büyük Daire'ye gönderiyor. Büyük Daire'ye gitmesi halinde ise verilmiş karar gözden geçirilmiyor, yeni bir yargılama yapılıyor.

Rıza Türmen, AİHM kararına göre Selahattin Demirtaş'ın kararın kesinleşmesini beklemeden "derhal" serbest bırakılması gerektiğini kaydediyor:

"Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, bir ihlali tespit eder, ama bu ihlal nasıl giderilecek, bunu hükümetlere bırakır. Bunu da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi denetler.

"Ama bazı önemli kararlarda, bu kararda olduğu gibi, hükümetin ne yapması gerektiğini söyler. İşte burada da bunu söylemiş, 'Hemen serbest bırakın' diyor. Bu da çok önemli. Şimdi Demirtaş'ın derhal serbest bırakılması gerekiyor."

5) Bu kararın diğer tutuklu milletvekilleri açısından önemi var mı?

Türmen ve Sancar, bu kararın tutuklu seçilmişler açısından da bir emsal niteliğinde olduğu görüşünde.

Mithat Sancar, "Karar sadece Demirtaş'ı değil, bütün tutuklu milletvekillerini, daha önce tutuklanmış ve şu an tutuklu bulunan milletvekili olsun olmasın seçilmişleri kapsıyor" diyor ve ekliyor:

"Öncelikle Demirtaş derhal tahliye edilsin, bu hukuk maskesi altında yürütülen bütün operasyonlar da derhal durdurulsun."

Görüş almak istediğimiz AKP'li yetkililer ve milletvekilleri ise konuyla ilgili sorularımızı yanıtsız bıraktı. (BBC)