Ortadoğu'da İran karşıtı bir ittifak mı doğuyor?

Ortadoğu araştırmacıları Dalya Dassa Kaye ve Sanem Vekil, Foreign Affairs'te ''Is an Anti-Iran Alliance Emerging in the Middle East? The Limits of Cooperation Between Israel and the Arab States'' başlığıyla yayınlanan makalede, İsrail'in İran'a karşı bölgesel bir koalisyonda lider olarak evrilen rolünü ve bunun Ortadoğu'nun jeopolitik manzarası üzerindeki potansiyel etkilerini tartışıyor. 

                                                                                                     ***

13 Nisan'da İran İsrail'e 300'den fazla füze ve insansız hava aracı fırlattığında Ürdün saldırıya karşı savunmaya yardım etmek üzere devreye girdi. Başlangıçta diğer Arap devletlerinin de İsrail'e yardım ettiğine dair haberler çıksa da daha sonra bu iddialar yalanlandı.

İnkarlara rağmen Washington'daki bazı İsrailli liderler ve gözlemciler bunu önemli bir değişim olarak gördüler. İran ile çatışmanın daha da tırmanması halinde bu Arap devletlerinin İsrail'i destekleyeceğine inanıyorlardı.

İsrail ordusu Kuvvetleri Genelkurmay Başkanı Korgeneral Herzi Halevi, İran'ın saldırısının Ortadoğu'da işbirliği için yeni olanaklar yarattığını belirtti. Hatta İsrail'in önde gelen düşünce kuruluşlarından Ulusal Güvenlik Çalışmaları Enstitüsü, İran'ın İsrail'e yönelik füze atışlarının bölgesel ve uluslararası bir koalisyon tarafından engellenmesinin İran'a karşı birleşik bir cephe oluşturma potansiyelini ortaya koyduğunu belirtti. 

İsrail'in İran saldırısına tepkisi İran'daki bir askeri tesisi nispeten kısıtlı bir şekilde vurmak oldu. Washington Post köşe yazarı David Ignatius'a göre bu eylem, İsrail'in İran'a karşı bölgesel koalisyonun lideri gibi davrandığını gösteriyordu.

Ignatius, “İsrail'in bu koalisyondaki müttefiklerinin -Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Ürdün- çıkarlarını göz önünde bulundurduğu görülüyordu ve bunların hepsi de geçen hafta sonu yaşanan uçak düşürme olayında gizli yardımda bulundu” diye yazdı. Ignatius bunun İsrail için Ortadoğu'yu yeniden şekillendirebilecek olası bir “paradigma değişimi” anlamına geldiğine inanıyordu.

Yine de bu değerlendirmeler aşırı hevesli ve bölgenin karşı karşıya olduğu zorlukların karmaşıklığını kavramakta yetersiz kalıyor. Nisan ayında gerçekleşen askeri değişimlerin benzersiz niteliği göz önüne alındığında, İsrail'in İran'a karşı gelecekteki yaklaşımının bölgesel faktörlere daha fazla vurgu yapabileceğini belirtmek gerekir.

Ancak bölgede Arap-İsrail işbirliğini engelleyen gerçekler önemli ölçüde değişmedi. Hamas'ın 7 Ekim saldırısı ve İsrail'in Gazze'ye yönelik müteakip savaşından önce bile, İsrail ile normalleşmeyi benimseyen 2020 İbrahim Anlaşmalarını imzalayan Arap devletleri, İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu'nun Batı Şeria'daki İsrail yerleşimlerinin genişletilmesine verdiği destek ve aşırı sağcı bakanlarının Kudüs'teki statükoyu zayıflatma girişimlerine gösterdiği hoşgörü karşısında hayal kırıklığına uğramıştı.

İsrailli yerleşimcilerin 2023 baharında Batı Şeria kasabalarındaki Filistinlilere yönelik bir dizi ölümcül saldırısı bölgesel gerilimleri daha da alevlendirdi. İsrail'in Ekim ayında Gazze'de başlattığı askeri operasyonların Ortadoğu'da protesto dalgalarına yol açmasının ardından Arap liderler, açık işbirliğinin kendi iç meşruiyetlerine zarar verebileceğinin farkında olarak İsrail'i açıkça destekleme konusunda daha da tereddütlü hale geldi.

Arapların son İran-İsrail çatışmasına verdikleri tepkinin pozisyonlarında herhangi bir değişikliğe yol açtığına dair bir gösterge yok. Bazı İsrailliler tarafından “Sünni ittifakı” olarak etiketlenmelerine rağmen bu devletler hala İran ve İsrail ile ilişkileri arasında hassas bir denge kurmaya çalışıyorlar.

Başlıca kaygıları, ekonomilerini ve güvenliklerini korumanın yanı sıra bölgede daha büyük bir çatışmanın patlak vermesini önlemek olmaya devam ediyor. Ayrıca, İran'la doğrudan karşı karşıya gelmektense Gazze'deki yıkıcı savaşın çözümüne öncelik vermeye devam edeceklerdir.

Ancak İran ve İsrail arasındaki gerilim tırmanırken, Arap devletlerinin İsrail'in bölgeye entegrasyonunu hızlandırmaya istekli olmaları, İsrail'in Filistin devletini kabul etmesine her zamankinden daha fazla bağlı hale gelmiştir.

Başta ABD ve İsrail olmak üzere medyada yer alan ilk haberlerde Tahran'ın saldırısını engelleyen ortak bölgesel çabalar vurgulandı

Denge şeması

İran'ın 13 Nisan'da İsrail'e düzenlediği saldırı öncesinde Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) işbirliği yaparak ABD'ye yaklaşan saldırıyla ilgili istihbarat sağlamıştır.

Bu bilgiyi kullanan ABD Merkez Komutanlığı, İsrail ve diğer müttefik ülkelerle müdahalesini etkin bir şekilde koordine etti. Ürdün, İran'a ait insansız hava araçları ve füzeleri engellemek amacıyla ABD ve İngiliz askeri uçaklarının hava sahasına girmesine izin vererek saldırıları başarıyla önledi.

Başta ABD ve İsrail olmak üzere medyada yer alan ilk haberlerde Tahran'ın saldırısını engelleyen ortak bölgesel çabalar vurgulandı.

İran'ın saldırısının engellenmesinde Arapların katılımının asgari düzeyde olduğu kısa sürede ortaya çıktı. Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri İsrail'e doğrudan askeri destek sağladıklarını kategorik olarak reddettiler.

Ürdünlü yetkililer ise müdahil olmalarını kendi çıkarlarını korumak için gerekli olarak gerekçelendirdi. Ürdün Kralı Abdullah II, Ürdün'ün “güvenliğinin ve egemenliğinin” korunmasının diğer tüm faktörlerden öncelikli olduğunu ileri sürerek, eylemlerinin İsrail'e yardım etmeyi amaçlamadığını açıkladı.

Arap devletlerinin İran'la yüzleşmek için attıkları adımlar muhtemelen İsrail ile ittifaklarını güçlendirmekten ziyade ABD ile bağlarını koruma ihtiyacından kaynaklanıyordu.

Başkan Joe Biden'ın İsrail'in Gazze'deki eylemlerini engellemedeki sınırlı başarısı karşısında duydukları şaşkınlığa rağmen Arap liderler, ABD'nin sağladığı güvenliğe karşılık başka uygun bir kaynak görmedikleri için Washington ile ortaklıklarını geliştirmeye kararlıdırlar.

Son aylarda Körfez ülkelerinin yanı sıra Mısır ve Ürdün, Washington'u Ortadoğu'nun güvenlik dinamiklerinin yönetilmesine yardımcı olması, İran'ın yıkıcı faaliyetlerini kontrol altına alması ve daha geniş çaplı bir bölgesel savaşı önlemesi için teşvik etmeye devam etti. Gazze'deki savaşın sona erdirilmesi acil bir bölgesel öncelik olmaya devam ediyor ve Arap devletleri Biden yönetimiyle bir barış planı üzerinde çalışıyor.

Suudi liderler hala ABD ile ikili bir savunma anlaşmasının İsrail ile gelecekte yapılacak herhangi bir normalleşme anlaşmasının bir parçası olması gerektiğine inanıyor. BAE de Biden yönetimiyle kendi savunma anlaşmasını müzakere etme girişimlerini sürdürüyor. Ancak aynı zamanda Körfez ülkeleri Tahran'la daha yakın ilişkiler kurmaya başladı. İran'a yakınlıklarının kendilerini riske attığının farkındalar.

2019'da ABD Başkanı Donald Trump'ın ABD ve diğer büyük güçlerin İran'la vardığı nükleer anlaşmadan çekilmesinin ardından Tahran, BAE limanlarına yakın gemilere saldırarak ve ilk kez Suudi petrol tesislerine hassas saldırılar düzenleyerek Fars Körfezi'nde istikrarsızlığı yaydı.

İbrahim Anlaşması'nın imzalanmasının ardından Tahran ayrıca Bahreyn ve BAE'yi Fars Körfezi'nde İsrail'in askeri varlığının İran için kırmızı çizgi oluşturacağı konusunda açıkça uyardı.

Hamas'ın 7 Ekim saldırısından çok önce Arap devletleri, giderek saldırganlaşan bir İran'dan kaynaklanan riski azaltmanın en iyi yolunun intikam almak değil yakınlaşmak olduğuna karar vermişlerdi.

BAE ve Suudi Arabistan sırasıyla 2021 ve 2023 yıllarında İran ile diplomatik ilişkilerini yeniden kurdu. Bahreyn ve Umman ile birlikte bu ülkeler 7 Ekim'den bu yana İran ve İsrail arasında mesajlar ve uyarılar iletti ve gerilimi yönetmek için çıkış yolları önerdi.

İran'ın 13 Nisan'daki saldırısından iki gün sonra Mısır Dışişleri Bakanı İranlı ve İsrailli mevkidaşlarıyla telefonda görüşerek tırmanan çatışmayı kontrol altına almaya çalıştı.

Geleceğin çıkarları

Önümüzdeki aylarda Arap devletlerinin, tüm tarafların ılımlı olmasını savunarak ve İsrail'in ilave askeri eylemlerine mesafeli durarak hassas bir denge kurması bekleniyor.

İran ve İsrail arasındaki gerilim tırmanırsa, Arap devletleri İsrail'in faaliyetlerini destekleme konusunda daha da tereddütlü hale gelebilir. İsrail'i açıkça desteklemenin siyasi sonuçları, özellikle de İsrail güçlerinin Gazze'nin güneyinde yüz binlerce Filistinli için sığınak görevi gören ve İsrail'e göre Hamas'ın kontrolünde olduğu iddia edilen Refah kentine girmesi halinde, zaman içinde artacaktır.

Arap devletleri Washington ile yakın savunma bağlarını sürdürmek isteseler de, İran'a ve Rusya gibi küresel destekçilerine karşı açıkça çalışan bir bloğa katılmak istemiyorlar. Köprüleri yakmak yerine çoklu bölgesel ve küresel ilişkileri dengelemeyi tercih ediyorlar.

Birçok Arap ülkesi İran'ın bölgedeki faaliyetlerine, özellikle de devlet dışı milisleri desteklemesine ilişkin endişelerinde İsrail ile aynı çizgide yer almaktadır. Ancak özellikle Körfez Arap ülkeleri, çıkarlarını korumak ve çatışmanın yayılmasını önlemek için stratejik olarak doğrudan diplomatik görüşmelerde bulunmayı, ekonomik teşvikler uygulamayı ve Tahran'la arka kanal diplomasisini kullanmayı tercih etti.

İran ve İsrail arasında tırmanan gerilime rağmen Arap devletlerinin bu angajman biçimlerinden geri adım atması beklenmiyor.

İran ile ilişkileri normalleştirme girişimleri Gazze çatışmasının başlamasından bu yana daha da yoğunlaşırken, İsrail ile ilişkileri normalleştirme çabaları durma noktasına geldi.

İsrail'i Gazze savaşının ötesini düşünmeye sevk etmek isteyen Suudi Arabistan, İsrail'in Filistin devletinin kurulmasını amaçlayan siyasi bir sürece katılmayı taahhüt etmesi koşuluyla normalleşme ihtimalini dillendirmeye devam etti. Ancak İsrail, belki de Gazze'deki savaş sona erdikten sonra normalleşme sürecinin kaldığı yerden devam edeceğine olan aşırı güveninden dolayı Suudilerin bu ricalarını görmezden geldi.

Bu ortamda daha fazla Arap-İsrail normalleşmesinin gerçekleşmesi pek olası değil. Arap devletleri füze savunması konusunda Washington ile işbirliği yapmaya devam edecekler ancak bu işbirliği İsrail ile önemli bir doğrudan koordinasyon gerektirmiyor. Yakın zamanda resmi bir savunma ittifakı seviyesine de yaklaşmayacaktır.

Bunun için Arap devletlerinin savunma sistemlerinin daha iyi uyumlaştırılması ve çok daha fazla güven gerekir ki her ikisi de Ortadoğu'da eksiktir ve inşa edilmesi zaman alacaktır.

Arap devletleri, özellikle de Körfez'dekiler, İsrail'in İran'ın vekillerinin kabiliyetlerini azaltma çabalarını memnuniyetle karşılayacaktır. Ancak bölgenin zaten kırılgan olan ekonomik görünümünü istikrarsızlaştırabilecek ya da İran'ın Körfez'de karşı saldırıya geçmesine neden olabilecek İran'a yönelik doğrudan saldırılara büyük olasılıkla karşı çıkacaklardır.

Arap devletleri Washington ile yakın savunma bağlarını sürdürmek isteseler de, İran'a ve Rusya gibi küresel destekçilerine karşı açıkça çalışan bir bloğa katılmak istemiyorlar. Köprüleri yakmak yerine çoklu bölgesel ve küresel ilişkileri dengelemeyi tercih ediyorlar.

Mevcut kısıtlamalara rağmen, Arap devletlerinin İran ve İsrail arasındaki gerilimin azaltılmasında önemli bir rol oynayabileceği açıktır. İletişim kanallarını güçlendirmek ve kriz yönetimi hatları kurmak artık her zamankinden daha önemli.

Bazı Arap devletlerinin hem İran hem de İsrail ile ilişkilerini sürdürdüğü göz önüne alındığında, bu devletler bu bağlantıları ılımlılığı teşvik etmek ve çatışan taraflararasındaki iletişimi kolaylaştırmak için kullanabilecek eşsiz bir konumdadır. Bu proaktif yaklaşım çatışmaların önlenmesine veya çatışmaların ortaya çıkması halinde etkilerinin en aza indirilmesine yardımcı olabilir.

İleriye baktığımızda, Ortadoğu ülkelerinin hem İran hem de İsrail'in katılımını memnuniyetle karşılayan sürekli diyalog için özel bir platform kurmaları zorunludur. İran ve İsrail'i savaşın eşiğine getiren son olaylar, bu tür bir diyaloğa duyulan acil ihtiyacın altını çizmektedir.

Uluslararası toplum, Arap devletleri ile İsrail arasında artan işbirliğine ilişkin beklentilerini dizginlemelidir. İki ülke arasında enerji ve iklim değişikliği gibi alanlarda teknik işbirliğinin devam etmesi beklenirken, İsrail Gazze'ye yönelik saldırılarını durdurmadığı sürece siyasi angajman sergileyen yüksek profilli etkinliklerin düzenlenmesi pek olası görünmüyor.

Sonuç olarak, Arap devletleri İsrail ile ekonomik ilişkilerini kısıtlamaya devam edecektir. Kısa vadede pragmatik bir yaklaşım, İran ve İsrail arasındaki olası çatışmaları önleme ve arabuluculuk yapma kapasitelerini geliştirmeye odaklanmayı içerecektir.(YDH)