Hayatını ilim ve irfana adayan âlim
Bölgenin önemli ilim ve irfan merkezlerinden olan Siirt'te, dini ilimlerin yanı sıra fen ilimlerinin okutulduğu medreselerde büyük ilim adamları yetişti. Bu ilim yuvalarının yetiştirdiği âlimlerden biri de Molla Halil es-Si’irdi idi.
Hz. Ömer'in hilafeti döneminde gerçekleşen fetihler, Siirt için de bir milat oldu. Hz. Muhammed'in amcası Hz. Abbas ve ashabından Halid bin Velid'in soyundan gelenlerin yerleştiği Siirt, ilim ve irfanın buluştuğu bir şehir oldu.
İslam kardeşliğinin verdiği sinerjiyle bütünleşen; Kürt, Türk ve Arapların birlikte huzur içerisinde yaşadığı Siirt, 'Üç dilli şehir' diye de anılıyor.
İlim ve irfan kenti olan; Şeyhleri, Meşayikleriyle müsemma Siirt medreseleri de birçok âlim yetiştirdi. Bunlardan biri de Hz. Ömer soyundan geldiği belirtilen Molla Halil es-Si’irdi idi. Doğum tarihi hakkında kesin bilgiler bulunmamakla beraber Diyanet İleri Başkanlığının yayımladığı İslam Ansiklopedisi'nde bu tarih 1754 olarak geçiyor. Bununla beraber bazı kaynaklarda ise hicri es-Si’irdi'nin doğum tarihi 1164 olarak belirtiliyor. Bitlis’in Hizan İlçesine Bağlı Gulpîk (Süttaşı) köyünde dünyaya gözlerini açan Molla Halil es-Si'irdi'nin asıl ismi, Halil bin Hüseyin Es Si’iridi el-Ömer el-Kürdi Eş Şafii’dir.
Osmanlı döneminde yaşayan Molla Halil es-Si’irdi, Siirt’ten hiç ayrılmayarak 96 yılık ömründe ilim ve irşad ile hemhal olmuştur. Hemen hemen her alanda eser yazdığından dolayı İmam Gazali'ye benzetilen es-Si’irdi'nin yaklaşık 40 eser kaleme aldığı belirtilmiştir. Ancak eserlerinin birçoğunun kaybolmasından dolayı sadece 24 eseri günümüze ulaşmıştır.
Es-Si’irdi’nin babası ilmiyle amil Molla Hüseyin'dir. Molla Hüseyin'in çok cömert olduğu, ilim ve takva sahiplerine fazlasıyla muhabbet beslediği dünden bugüne anlatılır. Kendisi yokken biri eve gelse, daha sonra onu arar bulur ve ikramlarda bulunurdu.
Molla Hüseyin oğlu es-Si’irdi’nin ilk eğitimini kendisi verdikten sonra onu Gulpîk’teki hocası Sûfî Hüseyin Efendiye teslim ederek, oğlu ile ilgilenmesini ve ona nasihat etmesini rica eder. Ardından oğlunu Hizan âlimlerinin yanına bıraktı. Molla Halil es-Si’irdi onlardan fıkıh dersleri aldı. Hocası Molla Abdurrahmân Belkî’den Şafii fıkhından Envâr ile Hafız-ı Şîrâzî’nin Divan’ından eğitim aldı. Babası sonra onu, Bitlis’te Molla Ramazan Hazvînî’nin yanına götürdü. Burada sarf ilminden bir miktar okudu. Sonra Tillo’ya, İbrâhim Hakkı Hazretlerinin yanına gitti.
Molla Halil es-Si’irdi’nin en meşhur hocası Molla Mahmut Behdini Hazretleri idi. Dönemin birçok âlimin yanında eğitimini tamamladıktan sonra Siirt’te gelip yerleşti.
Es-Si’irdi, ömrünü eser yazmak ve medreselerde talebelere ders vermekle geçmiştir. Aynı zamanda tarikat ile meşgul olmuş, Kadiri Tarikatı şeyhlerinden meşhur Irak’lı Ahmet Reşidi’nin mensubu olmuştur.
Siirt’te talebe yetiştirip kıymetli eserler yazmak ve insanlara Allah’ın yolunu göstermekle meşgul olan Molla Halil es-Si’irdi, ilim dünyasında geleneksel âlim örnekliğini temsil eden ilim adamlarındadır.
Hayatını, zahirî ve Bâtıni ilim tahsiline ve bunları yaymaya adayan es-Si’irdi’nin biri tamamlanmış, diğeri tamamlanmamış iki tefsiri vardır. Tefsirlerinde, ilmî geleneğimizde çok ilgi gören Beyzavi tefsirini esas almıştır. Es-Si’irdi, önemli bir fakih olmakla beraber, meşhur Nehcül Enam adlı Kürtçe manzum eseri de kaleme almıştır.
İsa Goci geleneği çerçevesinde Molla Halil’in İsa Gocisi si de mantık alanında yazılmış ve medreselerde okutulan önemli mantık kitaplarındandır. Molla Saderttin Yüksel, Molla Halil'in İsa Goci adlı Mantık kitabına “Şerhu İsa Ğoci” adıyla bir şerh yazmıştır.
Molla Halil es-Si’irdi'nin doğumu gibi vefat tarihi de kesin olarak bilinmese de kaynaklarda, hicri 124 9 / Miladi 1843 senesinde Siirt’te hayata göz yumduğu belirtiliyor. Es-Si’irdi, Siirt Bileyliye kabristanın da medfun bulunuyor.
Molla Halil es-Si’iridî’nin kaleme aldığı eserler ise şunlardır:
1) Tefsîrü Tabsırat-il-Kulûb fî Kelâmi Allâm-il-Guyûb
2) Tefsîrun Âhar ilâ Sûret-il-Kehf,
3) Diyâü Kalb-il-Arûf,
4) Şerhun alâ Manzûmet-iş-Şâtıbî fit-Tecvîd,
5) Mahsûl-ül-Mevâhib-il-Ehadiyyeti fil-Hasâisi veş-Şemâil-il-Ahmediyye
6) Te’sîsü Kavâid-il-Akâid alâ mâ Sahha min Ehl-iz-Zâhir vel-Bâtın min-el-Avâid
7) Mulahhas-ül-Kavâtı’ vez-Zevâcir
8) Kitâbün fî Usûl-il-Fıkh-iş-Şafii
9) Kitâbün fî Usûl-il-Hadîs
10) Zübdetü Mâfî Fetâv-el-Hadîs
11) Muhtasar-u Şerh-is-Sudûr fî Şerh-il-Mevti veAhvâl-il-Kubûr
12) Minhâc-üs-Sünne fî Ahvâl-is-Sûfiyye: Manzum bir eserdir
13) Nebzetün min-el-Mevâhib-il-Medeniyyeti fiş-Şathiyyâti vel-Vahdet-iz-Zâtiyyeti,
14) Nehc-ül-Enâm fil-Akâid: Manzûmdur.15) Şerhun alâ Kasîdet-il-Hemziyye,
16) Risâletün fil-Ma’fuvvât, 17) Ezhâr-ül-Gusûn min Me’kûlâtı Erbâb-il-Fünûn,
18) El-Kâmûs-üs-Sânî fin-Nahvi ves-Sarfi vel-Me’ânî, 19) Risâletün fî İlm-il-Mantık,
20) Risâletün fil-Mecâz vel-İstiâre,
21) Risâletün fî Âdâb-il-Bahs vel-Münâzara: Manzumdur.
22) Risâletün fil-Vad’
23) El-Mantûk-uz-Zümrüdiyye Nazmu Telhîs-il-Miftâh,
24) Manzûmun fî Mevlid-in-Nebiyyi (Muhammed Dayan - İLKHA)
